Een tautologie is een woordcombinatie waarin een begrip twee keer of meer wordt genoemd. Ze bestaat doorgaans uit twee of meer woorden van dezelfde woordsoort, vaak met en of of(te) ertussen. Voorbeelden zijn eenzaam en alleen, pracht en praal en niettemin toch.
Bij een pleonasme wordt een eigenschap die al onlosmakelijk aan een begrip verbonden is, ook benoemd door een ander woord. Voorbeelden van pleonasmen zijn een houten boomstam, gele boterbloemen, de hete zon en de uiterste limiet.
Bij een tautologie druk je de betekenis van een woord nog een keer uit met een ander woord. Bijvoorbeeld: enkel en alleen, vast en zeker, eenzaam en verlaten. Deze woorden zeggen niets over elkaar, maar drukken wel hetzelfde uit.
Een tautologie is een woordcombinatie waarin een begrip tweemaal of meerdere malen wordt genoemd. Ze bestaat doorgaans uit twee of meer woorden van dezelfde woordsoort; in veel gevallen zijn het twee zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden of bijwoorden, vaak met het voegwoord en of of(te) ertussen.
Het verschil zit hem dus in de woordsoorten. Bij een pleonasme is er sprake van twee verschillende woordsoorten, waarbij het ene woord iets uitdrukt wat al in het andere woord besloten ligt. Bij een tautologie wordt hetzelfde gezegd met twee verschillende woorden van dezelfde woordsoort.
Witte sneeuw is een pleonasme (herhaling van een eigenschap die onlosmakelijk verbonden is met het woord). Een tautologie lijkt op een pleonasme, maar in dat geval gebruik je twee woorden die (nagenoeg) hetzelfde betekenen, zoals “ik ben blij en verheugd“.
Een bekend voorbeeld van tautologie, twee keer hetzelfde zeggen, is 'gratis en voor niets'. Al zijn werkzaamheden waren voor niets. En dat was niet voor niets. Wel is er enig verschil in gebruik in de betekenis 'kosteloos'.
Als twee (of meer) woorden samen één nieuw woord vormen, heet dat een samenstelling. Zo kun je met rug en zak de samenstelling rugzak vormen. In het Nederlands kun je ontelbaar veel en in principe oneindig lange samenstellingen maken. Zoals gezegd kun je de samenstelling rugzak maken van rug en zak.
Een tautologie of logische stelling is een (samengestelde) bewering die altijd waar is, onafhankelijk van de waarheidswaarden van de verschillende proposities waaruit ze bestaat.
Typisch bestaat een tautologie uit twee woorden van dezelfde woordsoort (maar niet altijd) die sterk verwant zijn met elkaar. Het kunnen zelfs synoniemen zijn. Omdat er te veel woorden worden gebruikt om een begrip duidelijk te maken wordt er ook wel van woordverkwisting of redundantie gesproken*.
Bij het oxymoron (de klemtoon ligt op mo) gaat het om twee begrippen die op het eerste gezicht niet samen lijken te gaan, al worden ze wel zo gepresenteerd. Een bekend voorbeeld is 'Er viel een oorverdovende stilte. ' Dat is eigenlijk gek: oorverdovend hoort juist bij lawaai.
Veelgestelde vragen over pleonasmen
“Witte” en “sneeuw” betekenen niet hetzelfde, dus het gaat niet om een tautologie. Witte is wel een eigenschap van sneeuw die onlosmakelijk verbonden is met het woord, dus het is een pleonasme.
Allereerst de dubbelop: Bij een onjuiste herhaling wordt een vast voorzetsel twee keer ten onrechte gebruikt. Bijvoorbeeld: Op de Partij van de Dieren zou ik graag Op stemmen.
Een tautologie is een woordcombinatie waarin een begrip twee keer of meer wordt genoemd. Ze bestaat doorgaans uit twee of meer woorden van dezelfde woordsoort, vaak met en of of(te) ertussen. Voorbeelden zijn eenzaam en alleen, pracht en praal en niettemin toch.
Een anafoor is een stijlfiguur, die bestaat uit het herhalen van steeds weer een of meerdere woorden aan het begin van elkaar opvolgende zinnen of zinsdelen. Deze stijlfiguur is veelgebruikt in de retoriek.
Eufemismen worden gebruikt ter vervanging van aanduidingen die men bedreigend, kwetsend, onfatsoenlijk, onaangenaam of in een andere zin te negatief vindt. Voorbeelden: zelfdoding of suïcide in plaats van zelfmoord, kleine mens in plaats van dwerg, niet erg slim in plaats van dom.
Bij een pleonasme wordt een eigenschap die een begrip toch al heeft, nog eens expliciet genoemd. Dat gebeurt bijvoorbeeld in combinaties als witte sneeuw en een ronde bal. Bij een tautologie wordt een begrip twee keer genoemd: enkel en alleen, gratis en voor niets, open en bloot, enz.
Een contaminatie is een onjuiste combinatie van twee woorden of woordgroepen die vaak op elkaar lijken in betekenis of gebruik. Een voorbeeld is “optelefoneren” (in plaats van opbellen of telefoneren). Een pleonasme is een uitdrukking waarin een noodzakelijke eigenschap van een hoofdwoord nogmaals wordt benoemd.
Een bewering die altijd waar is, heet een tautologie.
Koffiezetten, koffiedrinken, pianospelen en vioolspelen zijn daarin bijvoorbeeld als samenstelling opgenomen, maar gas geven, gitaar spelen en cello spelen niet. In een aantal gevallen zijn beide schrijfwijzen verdedigbaar.
Twee woorden zijn homoniem als ze een gelijke uitspraak en spelling hebben, maar een duidelijk verschillende betekenis. Homonymie komt ook voor bij woorden die tot verschillende woordsoorten behoren.
Simpele regel: altijd aan elkaar
Samenstellingen (woorden uit twee of meer zelfstandige naamwoorden) schrijf je altijd aan elkaar, zonder spaties dus. Het is bijvoorbeeld autoverzekering en niet auto verzekering. Ook langere woorden schrijf je aan elkaar, tenzij er verwarring ontstaat.
Men spreekt van een pleonasme (afkomstig van het Griekse woord pleonasmós, dat 'overvloed' betekent) als een deel van de betekenis van een woord of een woordgroep nog eens, 'dubbelop', door een ander woord wordt uitgedrukt, zoals een houten boomstam. Pleonasmen worden ook wel opzettelijk als stijlfiguur gebruikt.
In een contaminatie worden twee woorden of uitdrukkingen met een verwante betekenis door elkaar gehaald, waardoor een verkeerd nieuw woord of een verkeerde nieuwe uitdrukking ontstaat.
